Australische Pelikaan, Pelecanus conspicillatus. Pelikanen (Pelecanidae) zijn een familie van watervogels die bekend zijn door hun opvallende uiterlijk, hun grootte en hun gedrag. De familie telt acht soorten. Bron: Wikipedia, Pelikaan. Licentie: GNU Free Documentaion License.

Er wordt mij vaak gevraagd wat iemand die in Hoogeveen woont met de provincie Groningen te maken heeft. Wel, ik ben er geboren en getogen en geschiedenis en genealogie interesseren mij dusdanig dat ik in 2008 ben begonnen met een website over Groningen. In het bijzonder zijn de oude Groninger kerken, kerkhoven, borgen en geschiedenis buitengewoon boeiend om daarover te vertellen. Als je goed oplet, ervaar je daar de stilte en voel je de mensen van weleer niet alleen in je hart, maar ook in je hoofd, en .... zie je afbeeldingen die heel bijzonder kunnen zijn.,

In veel Groninger kerken en op begraafplaatsen, zien we, weliswaar vaak sterk versleten en vaag, een roofvogel op het gewelf geschilderd of in een zerk gebeiteld. Als je echter heel goed kijkt blijkt het géén roofvogel te zijn, maar een Pelikaan....

De snavel van de vogel heeft aan de voorkant een lichte kromming en dat doet ons denken aan een roofvogel, een adelaar.

Als je de afbeeldingen hieronder echter goed bekijkt zie je toch echt dat het een Pelikaan is met een keelzak onder de snavel en, ook een Pelikaan heeft een kromming aan het eind van de snavel (zie foto hierboven).

De Pelikaan, die zichzelf in haar borst pikt en de jongen voedt met haar eigen bloed, is een Christussymbool. In de zich opofferende Pelikaan ligt een overeenkomst met de offerdood van Christus. Staat de Pelikaan op een halve maan, dan is het een Mariasymbool.

Een gewelf in de kerk van 't Zand met bovenin een pelikaan die de jongen voedt. Verder naar onderen een uitsnede van de pelikaan. Foto: ©Jur Kuipers.

De Pelikaan en Christus
De afbeelding  van een  Pelikaan, die zich tot bloedens toe in de borst  pikt om zijn hongerende  jongen  met zijn eigen  bloed te kunnen  voeden, is een oud-religieus  symbool:  het verbeeldt  de Jezusfiguur,  die volgens de christelijke  leer  zijn bloed offert  om  de mensheid  te redden, een belangrijke symbolische vogelgestalte. Het feit dat nestelende pelikanen hun snavel naar de borst buigen om hun jongen met in hun keelzak meegebrachte vissen te voeden, heeft tot de verkeerde waarneming geleid dat de ouders zich de borst openrijten om de jongen met hun bloed te voeden.

Is het zo verwonderlijk dat ik de naam van de vogel in dit artikel met een hoofdletter schrijf?

De Pelikaan in de koepelkerk van Sappemeer. Foto: ©Jur Kuipers.

De Pelikaan met jongen in het gewelf van de kerk te Loppersum. Foto: ©Jur Kuipers.

Schildering op het gewelf van de kerk in 't Zand. Foto: ©Jur Kuipers.

De Pelikaan met de drie kleintjes in de Martinikerk te Groningen.

Dit is (g)een afbeelding van een voedende pelikaan (kijk naar de snavel!) in een Groninger kerk, maar deze foto is dusdanig mooi van formaat en kleur, dat ik me er niet van weerhoud om deze pelikaan die jongen voedt met het eigen bloed, de preekstoel dragend in de Bullekerk van Zaandam, op deze pagina mee te nemen. Ook hier lijkt de vogel meer op een roofvogel dan op een pelikaan. Bron: Wikipedia, 22 mei 2017. Licentie: Creative Commons.

Ontstaan van de Pelikaan in de kerk
Wat heeft een Pelikaan precies met het christelijk geloof te maken? Volgens sommige legendes bijt de Pelikaanmoeder bij voedselschaarste in haar eigen huid om met haar bloed haar jongen te voeden. De eerste christenen hebben daarin een symbool voor Christus' zelfgave gezien en de eucharistie.

In de Middeleeuwen, maar ook nog in de zestiende eeuw, schreef men aan bepaalde dieren bovennatuurlijke eigenschappen toe. Dat de vogel in de kerk meer op een adelaar dan op een Pelikaan lijkt, komt vooral doordat men via geschriften wel van het bestaan van deze vogel afweet, maar geen idee heeft hoe hij er precies uitziet.

Physiologus
Een van de oudste geschriften waarvan gebruik wordt gemaakt is de ‘Physiologus’ [1]. Dit boek, ontstaan in de tweede eeuw na Christus in Alexandrië, stelt de kennis van de natuur in dienst van de theologie. De dierbeschrijvingen worden steeds gevolgd door een moralistische uitleg. Het is dan ook begrijpelijk dat juist de ‘Physiologus’ veel invloed heeft gehad op de kerkelijke kunst. Als we het boek opslaan bij het hoofdstuk over de Pelikaan, lezen we onder andere:

„De Fysioloog zegt over de Pelikaan, dat zij zeer veel van haar jongen houdt. Wanneer zij jongen heeft en zij zijn een beetje gegroeid, dan pikken ze de ouders echter in het gezicht. De ouders slaan de jongen dan en doden hen. Maar later hebben de ouders medelijden en treuren ze drie dagen over de kinderen, die ze gedood hebben. Dan, op de derde dag, pikt hun moeder haar zijden open en haar bloed, dat op de dode lichamen van de jongen druppelt, wekt hen op.”

Dan volgt de moraal:

„Nadat onze Heiland verhoogd is aan het kruis en Zijn zijde geopend heeft, druppelen daaruit bloed en water tot redding en eeuwig leven. Bloed, omdat er gezegd is „nadat Hij de beker genomen had, sprak Hij de zegen uit” en water met het oog op de doop der bekering.”

Zowel in de Middeleeuwen als na de Reformatie zien we, als variant op de beschrijving in de ‘Physiologus’, de Pelikaan uitgebeeld terwijl ze haar jongen voedt met haar bloed, in plaats van haar jongen tot leven te wekken. Mede door de invloed van de sacramentshymne van Thomas van Aquino (ca. 1225-1274) wordt de Pelikaan in de rooms-katholieke kerk hoe langer hoe meer een symbool van de eucharistie, terwijl in de reformatorische kerken de Pelikaan een verwijzing wordt naar het heilig avondmaal. Wie dus denkt dat de Pelikaan alleen na de Reformatie in de kerken voorkomt, heeft het mis.

Zoals de Pelikaan zijn jongen voedt met zijn bloed, zo voedt Christus zijn kerk volgens de instellingswoorden van het heilig avondmaal:

„Drinkt allen daaruit; want dit is Mijn bloed, het bloed van het Nieuwe Testament, hetwelk voor velen vergoten wordt, tot vergeving der zonden.”

Kunst
Dat het thema van de Pelikaan een dankbaar onderwerp is geweest in de kerkelijke kunst blijkt wel uit de talloze uitbeeldingen op fresco’s, grafzerken, koorbanken én kansels. Ook In de oudste christelijke dierenboeken wordt een vergelijking gemaakt tussen de Pelikaan die zijn kinderen met zijn eigen bloed voedt en Christus die zijn bloed voor de mensheid heeft vergoten.

De lijdenstijd en Pasen is de tijd dat wij het lijden van Jezus gedenken en vieren wij de opstanding van Jezus uit de dood. Deze opofferende liefde van Christus heeft ons immers bevrijd van alle zonden. Dat een kerk in Leeuwarden de ‘Pelikaankerk’ heet, is niet alleen een verwijzing naar de Pelikaanstraat, waar deze kerk staat maar zeker ook een verwijzing naar Christus.

Als je dan even afdwaalt van de liturgie en je ogen vasthoudt aan de Pelikaan en deze symboliek, dan is de aanwezigheid in de kerk niet voor niets geweest.

Martinikerk
Op het meest westelijke gewelf van het noordelijke zijschip van de Martinikerk is een intrigerende schildering te vinden. Afgebeeld is een Pelikaan, dat ook hier eerder lijkt op een roofvogel, met haar drie hongerige jongen. De Pelikaan heeft zichzelf met haar snavel tot bloedens toe verwond.

De bron van dit verhaal is dus de ‘Physiologus’, een didactische christelijke tekst uit de derde of vierde eeuw waarvan de middeleeuwse bestiaria zijn afgeleid, verzamelingen middeleeuwse moraliserende vertellingen over bestaande of mythische dieren. Deze in het Grieks geschreven tekst bestaat uit een collectie verhalen over (fabel)dieren uit de oudheid. De verhalen zijn bedoeld ter illustratie van diepere Christelijke betekenissen die men in de natuur dacht te vinden. Betekenissen in religieuze, dogmatische en allegorische zin.

De anekdote over de Pelikaan verhaalt hoe de jonge pelikanen de moeder in het gezicht pikken. De moeder wordt boos en doodt haar jongen. Na drie dagen krijgt ze spijt; ze pikt met haar snavel de rechterkant van haar borst open en wekt haar jongen met haar eigen bloed weer tot leven.

Symboliek
De bijbehorende symboliek is als volgt kan ook als volgt worden uitgelegd: de Pelikaan staat voor Christus, die aan het kruis zijn bloed vergiet voor de mensheid. De wond zit in de rechter borst evenals de wond van de lans bij Christus. Volgens een ander verhaal symboliseert de Pelikaan de Opstanding omdat ze haar kinderen uit liefde heeft doodgedrukt en weer tot leven heeft gewekt met haar eigen bloed. Een Pelikaan, op haar nest zittend, haar jongen voedend met haar eigen bloed, geldt al heel lang als symbool van de zelfopofferende liefde. Het verhaal kan zijn ontstaan doordat de Pelikaan haar jongen voedt met roodachtig, halfverteerd voedsel uit haar keelzak. Ook krijgen sommige soorten in de broedtijd rode vlekken op de borst.

Mede door een sacramentshymne van Thomas van Aquino wordt de Pelikaan in de late middeleeuwen een symbool voor de Eucharistie. Na de middeleeuwen wordt de Pelikaan populair als symbool voor sociale en medische zorg. Hij kan ook een attribuut voor boetvaardigheid zijn; dit naar aanleiding van de vijfde boetpsalm, Psalm 102 vers 7:

‘Ik ben een roerdomp der woestijn (pellicanus solitudinis) gelijk geworden, ik ben geworden als een steenuil der wildernissen.’

Giotto (1267-1337) is een van de eersten die de Pelikaan bij het kruis afbeeldt. Ook daarna blijft het een geliefd thema in de beeldende kunst. Waarvan akte in de Martinikerk [2].

Pelikanen op het kerkhof

Kerkhof Klein Maarslag
De zerken van Focktien Eltiens en haar echtgenoot Albert Weersema van Rollingeweer, die vrij snel na elkaar overleden in 1663, hebben een zeer weelderige bewerking ondergaan. Ze laten een Pelikaan met jongen zien, een geharnaste man met zwaard in de hand en als helmteken opnieuw de Pelikaan met jongen.

ANNO 1663, DEN 27 FEBERWARIUS, IS DIE DUECHTSAME FOCKTIEN ELTIENS, DIE HUIESVROU VAN DEN ERBARE ALBERT WEERSEMA TOT ROLLINGEWEER [7] , IN DEN HEERE GERUIEST EN LEIT ALHIER BEGRAVEN, VOORWACHTENDE EEN SALIGE OPEERSTANDINGE IN CHRISTO.
Wapens: Rechts: Een Pelikaan met drie jongen. Links: Een aanziende geharnaste man, houdend in de opgeheven hand een zwaard, de andere hand aan de gordel. Hejmteken: een pelikaan niet twee jongen.
N.B. Hierbij GDW, nr. 2462. GDW, blz. 452, nr. [2450].

Dit is echter niet de enige Pelikaan die we tegenkomen op het verlaten en stille kerkhof.

Een paar voorbeelden zijn:

ANNO 1663, DEN 7 JUINIES, IS DEN EERBAREN ALBERT WEERSEMA VAN ROLLINGEWEER, KERCKVOOGT TOT MAERSLACI, IN DEN HEERE GERUIEST EN LEIT ALHIER BEGRAVEN, VOORWACHTENDE EEN SALIGE OPEERSTANDINGE IN CHRISTO.
Wapens: Rechts: Voor een nest met drie jongen een omgewende staande pelikaan met opgeheven vlucht. Links: Een omgewende geharnaste man met gepluimde muts, houdend in de opgeheven linkerhand een zwaard, de andere hand aan de gordel. Helmteken: een omgewende Pelikaan met opgeheven vlucht, met twee jongen in een nest.
N.B. Hierbij: GDW, nr. 2459. GDW, blz. 452, nr. [2451].

ANNO 1665, DEN 13 SEPTEMBER, IS IN DEN HEERE GERUST DIE EERSAME ELTIE WEERSEMA, DIE SONE VAN ALBERT WEERSEMA TOT MARSLACH OP ROLLINGEWEER, ENDE LEIT ALHIER BEGRAVEN, VERWACHTENDE EEN SALIGE OPSTANDIGE IN CHRISTUM JESUM.
ANNO 1665, DEN 17 SEPTEMBER, IS IN DEN HEERE GERUST DIE EERSAMEN GARBRANT WEERSEMA, DIE SOONE VAN ALBERT WEERSEMA TOT MARSLACH OP ROLLINGEWEER, ENDE LEIT ALHIER BEGRAVEN, VERWACHTENDE EEN ZALIGE OPSTANDINGE IN CHRISTUM JESUM.
Wapens: Rechts: Een pelikaan met twee jongen. Links: Een aanziende geharnaste man453 met gepluimde muts, houdend in de opgeheven hand een zwaard, de andere hand aan de gordel. Helmteken: een pelikaan met twee jongen.
GDW, blz. 452, nr. [2452].

Een uitsnede van het wapen op een zerk van Kornelis Wiersema, met daarop een Pelikaan die de jongen voedt met het bloed uit de borst. Bovenstaand detail is sterk uitvergroot, waardoor de afbeelding minder scherp is geworden.

Bovenstaan het wapen van het geslacht Wiersema. De afbeelding laat aan het verhaal over de Pelikaan in de kerk niets te wensen over. Ook deze afbeeld is vaak door de vergroting.Dit wapen wordt o.a. gevoerd door Cornelis Wyrsema, geboren in 1550 te Maarslag, landbouwer en zijlrechter op Rollingeweer, overleden Maarslag bij Mensingerweer, 23 juni 1609, blijkens een grafzerk te Klein Maarslag. Hij is gehuwd met Anna Dorenbosch, overleden Rollingeweer, 16 april 1600, 50 jaar oud. De oudst bekende voorvader is Garbrandt Dercks Weersema, geboren in Oostrum 1525 en overleden aldaar 10 juli 1570. Dit wapen is geregistreerd op verzoek van Garbrand Siert Wiersema, geboren te Haarlem, wonende te Eindhoven, zoon van Otto Wiersema en Antje Bruins.

Familiewapen Wiersema
Je kunt je niet onttrekken aan de indruk, dat hier zeer zelfbewuste mensen hebben geleefd met een vast geloof in het heilswerk van Christus, gesymboliseerd in de Pelikaan met haar jongen. Het familiewapen van de Weersema's (Wiersema's) [3][4] toont ook de Pelikaan, die met bebloede borst haar jongen voedt.

Opvallend vaak treffen we op dit kerkhof de Pelikaan met jongen aan. Om dit symbool te begrijpen, zouden we eigenlijk een deel van een altaarstuk van de schilder Hiëronymus Bosch (ca. 1450-1516) moeten zien.

Het wapen van de familie Wiersema op een grafzerk te Klein Maarslag [5] bij Mensingeweer heeft een Pelikaan met opgeheven vleugel en drie jongen. De Pelikaan pikt met haar snavel haar borst tot bloedens toe kapot. Met dit bloed voedt ze haar kroost.

De opoffering van Jezus, waarbij hij zijn bloed geeft, wordt hier door de Pelikaan uitgedrukt. De zorg voor de kwetsbare jongen in het nest verwijst ook naar christelijke liefde en mededogen voor de zwakkeren in de maatschappij.

Ook doodshoofden, treurwilgen, zandlopers, weegschaal, lam Gods en zonnestralen zijn herkenbaar aanwezig op deze mooie stille dodenakker waar de kerk al vele, vele jaren is verdwenen.

De paarden en landbouwwerktuigen op de stenen verraden de beroepen van hen die hier soms al vier eeuwen liggen.

Luther
Op minstens één punt is Luther hij het geheel eens met nota bene Thomas van Aquino (circa 1225-1274). De oude Egyptenaren hebben de mythe ook gekend van de Pelikaan, die een gat prikt in zijn borst en met zijn bloed zijn jongen wast en voedt. De gelovige Thomas dicht:

Liefdevolle Pelikaan Heer Jezus,
Reinig mij, onreine , met Uw bloed,
Waarvan één druppel vermag schoon te wassen
Heel de wereld van al haar zonden.

Links: De Pelikaan die zijn jongen voedt met het bloed uit zijn borst onder de preekstoel te Appingedam. Foto: ©Jur Kuipers

De Pelikaan onder de preekstoel
In de kerk van Appingedam zien we de Pelikaan ook terug. Ook hier lijkt de vogel met op een roofvogel dan op een Pelikaan.

Hoewel er enige ruimte zit tussen de preekstoel en de Pelikaan is het hier duidelijk de bedoeling dat de vogel de preekstoel behoort te ondersteunen.

Dat zal een letterlijke maar vooral ook een figuurlijke betekenis hebben. Immers, vanaf de preekstoel wordt het woord van God verkondigd en daarbij hoort de gedachte dat Jezus wordt vergeleken met een liefdevolle Pelikaan die de hele wereld schoon wast van al haar zonden.

De Pelikaan buiten de kerk
Ook buiten de christelijke kerk wordt gebruik gemaakt van de symboliek waarbij de  pelikaan haar jongen voedt met bloed. Zo heeft bijvoorbeeld de bloedbank van het Rode Kruis de pelikaan tot  beeldmerk: Door bloed af te staan, schenkt men andere mensen het leven [6].

Afbeelding: Rollingeweer, gebeeldhouwde steen met wapen in boerderij, interieur gang, gebeeldhouwde steen met wapen 'Salomo's Oordeel 1618', tussen twee familiewapens, links van Garbrand Cornelis Wyrsema en rechts van Claesjen Wichers.
Foto: februari 1969, A.J. van der Wal, Rijksdienst voor het Cultureel erfgoed. Licentie: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed as part of an image release. The Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, exclusively provides images that are either made by its own employees, or that are otherwise free of copyright. (Zie ook noot 7).